...انگلیسی
ها از میان شش نامزدِ کودتا کسی را انتخاب کردند که بیش از دیگران به سیاست
های آنها نزدیک بود. پس از آن با آموزش های لازم او را جهت تصدی این سمت
آماده و مهیا کردند. از طرف دیگر باید در نظر داشت که رضاخان نیز
ویژگی ها و دیدگاه های خاصی داشت که ویژگی و آرا و عقاید مزبور خود به خود
با سیاست ها و منافع انگلیس همخوانی و تطابق داشت. از این رو انگلیسی ها
همواره از او حمایت کرده، و یاریگر او در تحقق سیاست ها و خط مشی هایش
بودند. رضاخان در راستای اهداف انگلیس، در اندیشه ی مقهور کردن همه ی رقبای
ریز و درشت و ایجاد حکومت مرکزی و قوی و مقتدر بود. به همین دلیل سرپرسی لورین وزیرمختار در تأیید این سیاست رضاخان که در آن مقطع کماکان وزیر جنگ بود، خطاب به لردکرزن در21 ماه مه 1923 چنین می نویسد: «وظیفه
ای که به اجرا در آمده است عملاً همان است که در معاهده ی[1919] ایران و
انگلیس در نظر گرفته شده بود، با این تفاوت که در مورد ارتش [این امر] بدون
حمایت خارجی صورت می گیرد.»
اما بررسی و مطالعه ی اسناد و مدارک
وزارت امور خارجه بریتانیا و همچنین مطالعه خاطرات و سرگذشت های نوشته شده
توسط مقامات عالی رتبه بریتانیا نشان می دهد که علی رغم انگیسی بودن کودتای
سیدضیاء و رضاخان و با وجود اینکه انگلیسی ها در همه حال یاریگر و حمایت کننده ی رضاخان در پیمودن نردبان ترقی بودند، در خصوص قربانی کردن شیخ خزعل،
مقامات بریتانیا تا سپتامبر 1923 یعنی بیش از دوسال و نیم پس از کودتا
چنین قصدی نداشتند و به این نتیجه نرسیده بودند. معلوم نیست انگلیسی ها در
بدو امر یعنی به هنگام طرح ریزی کودتای اسفند 1299(فوریه 1921) در اندیشه ی
کدامین سناریو برای شیخ خزعل بوده اند؟ در اینکه انگلیسی ها در صدد تشکیل حکومت مرکزی قوی با ارتشی نیرومند بودند، جای هیچ گونه شک و شبهه ای وجود ندارد. همچنین نمی توان در این امر تردید کرد که ایده ی حکومت متمرکز و قوی پس از به قدرت رسیدن بلشویک ها
در اکتبر 1917 در روسیه نزد انگلیسی ها شکل گرفت و با لغو توافق نامه ی
1919 ایران و انگلیس به طور جدی دنبال شد. بدون شک از همان هنگام که اردشیر جی ریپورتر رضاخان را به آیرون ساید
معرفی کرد، انگلیسی ها در صدد قربانی کردن دوستان و هم پیمانان قدیم خود
بودند. اما چرا پروسه ی قربانی کردن شیخ خزعل مطرح نبوده و انگلیسی ها
نزدیک به سه سال بعد حاضر به این کار شدند و چراغ سبز را به رضاخان نشان
دادند؟...
...به احتمال زیاد در
ابتدای روی کار آوردن رضاخان بر اریکه ی قدرت، خوزستان و شیخ خزعل خارج از
این دایره بوده و تسلیم شیخ خزعل جزء طرح و برنامه مزبور نبوده است. زیرا
...انگلیسی ها در واقعه ی شلیل، به دنبال ضربه زدن به نیروهای رضاخان و توقف پیشروی آنها سوی شیخ خزعل بودند.
در حقیقت انگلیسی ها پس از یک پروسه ی
طولانی و چندساله به این باور رسیدند که شیخ خزعل را قربانی کرده، او را
تسلیم رضاخان کنند. قدر مسلم نقش روس های بلشویک در تسریع این
فرایند بسیار زیاد بود، آنها با حمایت و پشتیبانی ار رضاخان، وضعیتی را
فراروی انگلیسی ها قرار دادند تا انگلیسی ها از ترس غلتیدن رضاخان نیز با
درک این نگرانی و ترس انگلیسی ها از روس ها، آن چنان حساب شده عمل کرد که
روس ها، طرفدار سینه چاک او شده و به قولی کاسه داغ تر از آش شدند. از طرف
دیگر رضاخان به انگلیسی ها این تضمین را داد که بهتر از دیگران منافع آنها
را تأمین می کند. همین دوعامل سبب شد تا انگلیس ها، با استفاده از تکامی
نیرو و توان خود و با لطایف الحیل، خزعل را به مسلخ ببرند.
فراز و فرود شیخ خزعل/ص265-267