همخوانی منافع شیخ خزعل و انگلیسی ها

بخش هایی از فصل چهارم کتاب درباره انگیزه های رابطه خزعل و انگلیس. (از نوشتن توضیحات پاورقی ها صرف نظر شده است)

...انگلیسی ها بر مبنای ملاحظاتی و بر اساس منافع اقتصادی خود مجبور بودند با خزعل کنار بیایند و حتی المقدور بخشی از خواسته های او را برآورده سازند. سیاست آنها در آن مقطع در راستای تقویت حکومت های محلی در جنوب ایران بود،با وجود این، آنها همواره این دغدغه را داشتند که مبادا اتخاذ چنین سیاستی منجر به رنجش و آزردگی دولت ایران شود و در نهایت به تقویت نفوذ روس ها منجر شود.

وجود روسیه تزاری در همسایگی شمالی ایران و ظهور آن به عنوان یک قدرت استعماری به منظور سیطره بر سرزمین های دیگر تعارضی آشکار با سیاست های استعماری انگلیس داشت. انگلیسی ها می دانستند روس ها سیاست خود را برمبنای رهنمود پترکبیر(1672-1723) پایه ریزی کرده اند. او به دولتمردان و جانشینان خود توصیه کرده بود:«در صورتی که ایران دچار تشتت و ازهم پاشیدگی شود، شما در آن نفوذ کنید تا به سواحل خلیج فارس برسید...و از آن طریق به هند دست یابید،چون گنج های گیتی در هند نهفته است»

و از آنجا که هند برای انگلیس جنبه ی حیاتی داشت،لذا انگلیسی ها در فکر حفظ و صیانت هند بودند و سیاست ها خود را در این بخش از جهان براین اساس پایه ریزی کردند. آنها در ابتدا به دنبال این ایده بودند که حکومت ایران را آنچنان تقویت کنند تا این حکومت به عنوان سدی قوی و مانعی نفوذناپذیر در مقابل طمع ورزی و دست اندازی روس ها عمل کند. به همین منظور وزیر امور خارجه انگلیس در ژانویه 1902 وزیرمختار آن کشور در تهران را مأمور کرد تا این پیام را به دولت ایران ابلاغ کند که دولت ایران به مثابه ی دولتی نیرومند می باید مانع و حایلی در مقابل روس ها باشد و آنها هرگونه حضور نظامی روسیه در خلیج فارس را به عنوان رویارویی با انگلیس و تهدیدی بر امپراطوری آنها در هند تلقی می کنند.

اما حکومت ایران ضعیف تر از آن بود که بتواند مقابل توسعه طلبی روس ها ایستادگی کند،به همین دلیل روس ها نه تنها بر بخش هایی از شمال و مرکز کشور تسلط و نفوذ داشتند،بلکه در میان دولتمردان قاجار صاحب نفوذ بودند. علاوه بر این،ضعف نظامی و انتظامی دولت قاجار مزید بر علت بود. از این رو سیاست دولت حایل در میان سیاستمداران انگلیسی طرفداران خود را از دست داد و سیاست لردکرزن مبنی بر تقویت نفوذ انگلیس در میان قبایل عرب،بختیاری و لر جایگزین شد. کرزن چنین استدلال کرده بود که در صورت فروپاشی دولت قاجار،قبایل مزبور قادر خواهند بود مانع توسعه طلبی و نفوذ روس ها شوند. فعالیت های روسیه در ایالت و مسافرت دابیجا کنسول روسیه در اصفهان به محمره در سال 1899 وهمچنین اشارت شیخ خزعل مبنی بر تماس های مکرر او با روس ها ،نگرانی و ترس انگلیسی ها را در این زمینه دوچندان کرد. اما آنچه سبب شد تا انگلیسی ها هرچه سریع تر سیاست دولت حایل را ترک کرده و دکترین کرزن را نصب العین قرار دهند همانا اقدام روسیه در تعیین معاون کنسول محمره در اکتبر سال 1902میلادی بود. پس از این اقدام انگلیسی ها خطر روس ها را جدی تلقی کرده و درصدد نزدیکی هرچه بیشتر به شیخ و تقویت نفوذ خود برآمدند. از طرف دیگر لردکرزن معتقد بود بلژیکی ها که زمام امور گمرکات ایران را در دست دارند نماینده ی منافع روس ها در ایران هستند.

به هرحال مجموعه این عوامل و رویدادها و نتایج آنها وضعیت مطلبوبی را برای شیخ خزعل فراهم کرد،او دریافته بود که انگلیسی ها هم از نظر منافع تجاری و هم از نظر سیاست های کلی در ایران به او نیازمند هستند. به همین دلیل حرکت های بعدی خویش را با قرائت صحیح از اوضاع و احوال در جهت کسب ضمانت قطعی از انگلیسی ها آغاز کرد.

از طرفی دیگر ضمانت ها دولت انگلیس به شیخ مبارک الصباح شیخ کویت سبب شد تا شیخ خزعل خود را به سان شیخ مبارک و همتراز او در نظر گرفته،خواستار ضمانت و تعهدی همانند ضمانت داده شده به او شود و به چیزی کمتر از آن رضایت ندهد.

...این درخواست ها عبارت بودند از:

1. تضمینی مشابه تضمین داده شده به شیخ کویت
2. تضمین دفاع از او به هنگام حمله روس ها
3. تضمینی مبنی بر جلوگیری از کاهش قدرت او از سوی حکومت مرکزی.

...بالاخره پس از فراز و نشیب فراوان و پس از تلگراف لردکرزن به ژرژ هامیلتون وزیر امورخارجه هند،هاردینگ ضمانت مشروط انگلیسی ها را در هفتتم دسامبر1902 درست هفت ماه پس از توافق نامه ی گمرکات به شیخ اعلام کرد:

«وزیر امور خارجه به من این اختیار را داد که به شما اعلام نمایم:تا وقتی که شما به شاه وفادار باشید و طبق نظرمشورتی ما عمل کنید. ما محمره را در برابر هجوم دریایی بیگانگان به هر بهانه و دستاویزی حمایت خواهیم کرد و همچنان به تلاش های حسنه و تعهدات خود ادامه خواهیم داد.»

...خرعل می دانست با کدام کارت ها با انگلیسی ها بازی بکند،با طرح موضوع کمک روس ها به او، هاردینگ بلادرنگ موضوع را به لندن منعکس کرد و به ویزیر امور خارجه خاطرنشان ساخت و در صورتی که انگلیسی ها از او حمایت نکنند،ممکن است شیخ با روس ها پیمان محرمانه منعقد کند. اولین نتیجه ی این حرکت ارتقای سطح روابط انگلیسی ها با حاکم محمره بود، آنها در 26 فوریه1904میلادی نمایندگی خود را که تاکنون در حد معاونت کنسولی بود به کنسول گری ارتقا بخشیدند.

...به هرحال منافع تجاری انگلیس و لزوم برقراری امنیت جهت تردد کاروان های تجاری به همراه نگاه کلی انگلیسی ها به ایران و رقابت ها با روس ها جهت تسلط و سیطره بر بخش هایی از ایران و ممانعت از وصول روس ها به آب های گرم خلیج فارس،انگلیسی ها را بر داشت تا در سیاست کلی خویش مبنی بر حمایت از خان ها و شیوخ و قدرت های محلی اهمیت و عنایت خاصی به شیخ خزعل داشته باشند. اما آنها سیاست و خط مشی خویش را با مهارت دیپلماتیک به هم آمیخته و هیچ گاه تصمین های قطعی و غیرمشروط به خزعل ندادند،نگاه اصلی آنها در این سیاست به تهران بود و هیچ گاه در صدد رنجش و آزردگی خاطر تهران نبودند. خزعل نیز به منظور وصول به هدف و خواسته ی نهایی اش، انگلیسی ها را برگزیده بود و از طرق مختلف در صدد کسب ضمانت های لازم از آنها بود. او خود را با حکام و شیوخ خلیج فارس مقایسه می کرد و از انگلیس همانی را می خواست که برای شیوخ کویت و بحرین انجام داده است.

عامل اصلی نزدیکی و تقارب این دو، همخوانی منافع ها بود. خزعل از جهت انگلیسی ها را برگزید چون ها ها را بهترین وسیله و ابزار برای وصول به غایت خویش می دانست. معهذا علی رغم اعتماد کامل خزعل به انگلیسی ها، شیخ خزعل به منظور کسب امتیاز از انگلیسی ها نه تنها با روس ها وارد مذاکره شد، بلکه با آلمان ها نیز مراوداتی داشت. گاهی نیز اقداماتی محرمانه انجام می داد که با سیاست های انگلیسی ها در تعارض بود.

فرازوفرود شیخ خزعل.ص114-120