علل سقوط امویان و بر آمدن عباسیان - نظر رسول جعفریان

« درباره زوال دولت اموی و علل آن مطالب مختلفی گفته شده است. بحث از زوال، اندیشه ای فلسفی در باب تاریخ می طلبد و مورخ به صرف اینگونه امور نمی پردازد. زمانی که بحث فلسفی و به اصطلاح ایدئولوژیکی و فکری شود، اندیشه های فلسفی شخصی نیز در آن را می یابد، آنگونه که گاه با تاریخ نیز سرناسازگاری ندارد. آن چه دراین باره گفتنی است این که معمولاً تا قبل از سقوط، بحث زوال کمتر مطرح است، چون هنوز روشن نیست که آیا نظام مورد نظر می تواند مشکلات خود را حل کند یا نه، اما وقتی نظامی سقوط کرد، بحث از زوال به میان و میدان می آید. 

در مورد امویان، به چند مسأله توجه داده شده است. یکی از آن ها سقوط عصبیت ویژه ای است که امویان قدرت سیاسی و سلطه خویش را بر پایه آن مستقر کرده بودند. این مسأله مربوط به برتری شاخه خاصی از قریش با عنوان بنی امیه، به پشتوانه عرب شمالی، و قبایل ساکن شام بوده است. نزاع این دو گروه از قبایل شمال و جنوب همیشه مشکل زا بوده و در آخرین سال های حیات دولت اموی، نزاع این دو نیرو به حدی رسید که به ویژه در خراسان امکان سامان یابی مجدد برای آن نبود. این اختلاف در همه مناظق عربی به ویژه عراق و ایران – که محل سکونت اعراب مهاجر فراوان بود- شده بود. نزاع در عراق میان دو گروه عرب و شمال و جنوب بود.

زمانی که عبدالله قسری سرکار بود، وی به تناسب آن که از عرب جنوب بود، شمالی ها به عبارتی مُضَری ها از او راضی نبودند. زمانی که یوسف بن عمر بر سرکار آمد، ماجرا به عکس شد. او خالد را کشت و این نزاع شدت یافت. پس از آن یزید بن خالد بن عبدالله نیز یوسف بن عمر را که محبوس بود به قتل رساند. 

مسعودی نزاع های قبیله ای را از دلایل عمده سقوط امویان دانسته است.او از حمایت مروان بن محمد از نزاریان در برابر یمنیان اشاره کرده و این که این امر سبب شد تا اعراب یمنی به حمایت از مخالفان وی از بنی هاشم بپردازند. 

مشکل خراسان، بیش از این بود، این منظقه از سال ها قبل از سقوط امویان محل فرار کسانی بود که از دست حکومت عراق به شرق می گریختند. شورش حارث بن سریج مشکل را بیش تر کرده بود. جنگ های مداوم اعراب با ساکنان ماوراء النهر بر خستگی اعراب این ناحیه افزوده بود. ظلم و فشار حجّاج بر تازه مسلمانان این دیار و گرفتن جزیه از آن ها، مشکل چندین دهه این دیار محسوب می شد. 

در این فضا، مشکل نزاع اعراب شمال و جنوب می توانست خطر زیادی برای حکومت داشته باشد. نصربن سیار از اعراب نزاری شمال دفاع می کرد. در برابر وی، جدیع بن علی کرمانی مدافع اعراب یمنی و جنوبی بود. نزاع این ها سبب رشد مخالفان امویان شد. قوت ابومسلم خراسانی در کار دعوت عباسیان و بهره گیری وی از روحیه شیعی مردم خراسان که پس از شهادت یحیی بیش تر شده بود، اوضاع را به نفع او تغییر داد.»

(رسول جعفریان، تاریخ خلفا، ص722)