بخش دوم
بدینسان، امام علی به نبرد با قومیّت عربی برخاست. وی از یکسو امتیازھا و تبعیضھای قومی، قبیله ای و نژادی را در جامعه برچید، و از سوی دیگر بنیانھای نظری قومیّت را به مبارزه طلبید. در این مبارزه عینی و ذھنی، علی کوشید ھم 'سیاست' و ھم 'دین' را از چنگ عصبیّت عربی و برتری جویی قومی – نژادی اعراب آزاد سازد. خطبه قاصعه تجلّی مبارزه عقیدتی علی با عصبیّت ھای قومی و نژادی است. در اینجا بجاست بخشھایی از این خطبه نغز و پر معنا را که فلسفه بلند امام علی را در این زمینه به نمایش می گذارد، از نظر خوانندگان بگذرانم:" سپاس خدایی را سزاست که جامه عزّت و کبریا پوشید و این دو صفت را به خود اختصاص داد نه برای آفریدگانش، و آنھا را بر غیر خود ناروا کرده برای شکوه و جلال خویش برگزید، و لعنت را برای کسی قرار داد که در این دو صفت با او نزاع کند ".در جھان بینی توحیدی تنھا خداست که علی الاطلاق 'کامل' و 'بی نیاز' است و به ھمین جھت تنھا اوست که شایسته سروری و بزرگی است. جز خدای یکتا ھر که و ھر چه در جھان ھستی پدید آمده است 'نسبی' و نیازمند است. در این میان 'انسان' متکامل ترین پدیده ھستی است، اما ھمین برترین آفریده خداوند نیز نیازمند آنست که پیوسته در ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، تکامل یابد. این ویژگی، سرشت مشترک ھمه انسانھا صرف نظر از وابستگی قومی و نژادی آنھاست و لذا ھیچ انسانی در 'ذات' و 'سرشت' بر دیگر انسانھا برتری و سروری ندارد. ھر قوم و قبیله و نژادی از انسانھا بالقوّه توانایی تولید اندیشه و خلق تمدن و فرھنگ را داراست و ھیچ قوم و نژادی "برگزیده خداوند" و شایسته سروری بر دیگران نیست. در جھان بینی توحیدی قرآن، این نوع انسان است که "جانشین خداوند بر روی زمین" است، و این جایگاه در انحصار ھیچ دسته و گروھی خاص از انسانھا نیست. بنابراین اگر دسته ای از انسانھا، به ھر بھانه ای اعم از قومی، نژادی، طبقاتی و مسلکی، خود را به تنھایی جانشین و برگزیده خداوند دانسته و در پی برتری و سروری بر دیگران برآیند، البته سرانجامی جز خواری و سرافکندگی نخواھد داشت! علی سپس به آفرینش انسان بعنوان جانشین و نماینده مسئول خداوند در زمین، و سرکشی و برتری جویی "ابلیس" اشاره می کند:" ... پس ھمه فرشتگان (بفرمان خداوند بر 'آدم' نماد نوع انسان) سجده کردند مگر ابلیس که غرور و خودخواھی به او روی آورد. پس به آفرینش خود بر آدم فخر و نازش نمود و برای اصل خویش عصبیّت نموده آشکارا زیر بار فرمان حق نرفت. پس دشمن خدا پیشوای متعصّبین و پیشرو گردنکشان است که بنیان عصبیّت را بنا نھاد، و با خدا در عظمت و بزرگی نزاع نمود و جامه ارجمندی و سروری پوشیده خلعت فروتنی و کوچکی دور انداخت... ".بنابراین در نگرش جھان بینانه علی، برتری جویی و گردنکشی که ریشه در تعصبات جاھلانه قومی، قبیله ای، نژادی و طبقاتی دارد، فرآیندی است که شیطان آغازگر و بنیانگذار آن بوده است. بعبارت دیگر فخرفروشان و جویندگان سروری قومی و نژادی، که چنانچه دیدیم بر 'اصل' و 'گوھر' خود می نازند و خویشتن را تافته ای جدا بافته از دیگران می دانند، یاران و پیروان "ابلیس" ھستند...علی سپس به اعرابی که باز گرفتار عصبیّت ھای جاھلی شده از 'توحید' فاصله گرفته اند، چنین ھشدار می دھد:" پس بندگان خدا از دشمن خدا بترسید از اینکه شما را به درد خود (غرور و خود بزرگ بینی) دچار کند و از اینکه به ندای خویش شما را (از فروتنی و حق جویی) باز داشته پریشان سازد و سواران و پیادگان لشکرش (یاران نخوت و عصبیّت) را پیرامون شما گرد آورد... پس نیرو و کوشش خود را در دفع او بکار گیرید که به خدا سوگند بر ریشه شما فخر و نازش کرد و در گوھر شما نکوھش نمود و نژادتان را پست و خوار شمرد... پس خاموش کنید آتش عصبیّت و کینه ھای عصر جاھلیت را که در دلھای شما پنھان است که این غرور و گردنکشی در مسلمان از افکنده ھای شیطان و از خودکامگیھا، تبھکاریھا و وسوسه ھای اوست. و تصمیم گیرید که فروتنی را بالای سرھایتان نھید و سروری را در زیر پاھایتان بیفکنید و برتری جویی را از گردن خود دور کنید و سلاح فروتنی را میان خود و دشمنتان (آنھا را که از روی غرور و تعصب جاھلی "دشمن" می پندارید) قرار دھید زیرا او (شیطان) در ھر ملتی لشکریان و یاران و پیادگان و سواران دارد ".آنگاه علی پیشینه تاریخی قوم عرب و برتری جویی اقوام گذشته را یادآور می شود:'' آگاه باشید که شما (اعراب) در طغیان و تجاوز بسیار کوشا بودید و در زمین تبھکاری کردید، بخاطر آشکار نمودن دشمنی با خدا و جنگیدن رو در رو با گروندگان (به توحید). پس از خدا بترسید در برتری جویی غیرتمندانه و فخرفروشی جاھلانه، که بزرگی طلبی پدید آورنده کینه و دشمنی و از دمیدنگاھھای شیطان است که بدان امّتھای گذشته و پیشینیان را فریب داد تا آنجا که در تاریکیھای نادانی و دامھای گمراھی او سقوط کردند... پیشینیان در مسیر برتری جویی و فخرفروشی از پی یکدیگر رفتند که سینه ھا (از فرط خشم و قھر و کینه) به سبب آن تنگ گشت. آگاه باشید و بترسید، بترسید از فرمانبری مھتران و بزرگانتان که (به سبب شرف و جاه خود) گردنکشی کردند، به گوھر خود فخر فروختند و نژاد خود را برتر و بالاتر دانستند، و بر پروردگارشان نسبتھای زشت روا داشتند (مدعی شدند که خداوند گروھھا، طبقات، اقوام و نژادھای انسانی را نابرابر آفریده است. برخی را برای سروری و فرمانروایی و خلق تمدن و فرھنگ آفریده است، و برخی را نیز برای کار بھره ده و فرمانبری) ".در اینجا علی (ع) به این حقیقت اشاره دارد که ثروت و قدرت زمینه رشد عصبیّت و برتری جویی جاھلی در جامعه است. بزرگان و مھتران جامعه که خواھان حفظ و توسعه امتیازھای انحصاری خود در 'اقتصاد' و 'سیاست' ھستند، به آئین سروری و گردن فرازی میدان می دھند تا با ارتقای آئین خود به 'فرھنگ' ملت، ھم خویشتن را سزاوار و شایسته حاکمیت و مالکیت بنمایانند و ھم در این راستا از پشتیبانی ملت برخوردار باشند! پس از فرمانبری اینان باید براستی ترسید چرا که :" اینان (از ما بھتران) پایه ھای بنای عصبیّت و ستونھای برپا دارنده فتنه و آشوب، و شمشیرھای سروری و برتری جویی جاھلی اند... از مدعیان (سروری) پیروی نکنید که آنان کسانی ھستند که شما آب صاف و گوارای خود را با آب تیره گل آلود آنھا آشامیده و بیماری آنان را با تندرستی خویش آمیخته و اندیشه باطل آنھا را در مرام حق خود داخل کرده اید (با پیروی این تبھکاران انگیزه ھای حق جویانه شما با انگیزه ھای ناحق آنھا در ھم می آمیزد، نظام ارزشی جامعه در ھم ریخته و توھم و شبھه و فتنه پدیدار می گردد) در حالیکه آنھا پایه فسق و فجور و ملازم قھر و گناه ھستند که شیطان آنھا را به مثابه شتران بارکش گمراھی، و سپاھی که بر مردم مسلط شود، و مترجمانی که به زبان مردم سخن می گوید، گرفته است برای اینکه خردھای شما را بدزدد و در دیدگانتان وارد گردد و در گوشھایتان چندان بخواند تا آنکه شما را ھدف تیرھای خود سازد، به زیر پای خویش افکند، و در چنگال خود گرفتار نماید (متعصبین زورمند و زراندوز، که خود در برتری جویی و گردن فرازی پیروان "ابلیس" اند، با تبلیغ ارزشھای بی پایه قومی و نژادی و تفاخر بر دستاوردھای نیاکان، مردم بینوا را ابزار پیشبرد آرمانھای دروغین خویش می سازند، ولی به مردم جز رنج و بدبختی و زیان نخواھد رسید) ".