معرفی مختصر کتاب های منتشره درباره این دوره از تاریخ معاصر -بخش دوم

بخش دوم

4-کتاب انعام مهدی علی السلمان 

خانم انعام مهدی علی السلمان نیز با بررسی دوره بین سالهای1897-1925،کتابی درباره دوره ی شیخ خزعل تألیف کرده که به نظر می رسد پایان نامه ی دانشگاهی ایشان است. این کتاب هم از نظر منابع و مآخذ عربی و هم از نظر روش تحقیق،قابل اعتنا و با ارزش است. تلاش مولف به منظور دسترسی به اسناد و مدارک رسمی عربی و همچنین بازخوانی نشریات منتشره در آن دوره،مراجعه به منابع انگلیسی و استفاده از آنها ارزش کار او را ارتقا بخشیده است. کتاب مزبور [حکم الشیخ خزعل فی الاهواز] توسط مکتبة دارالکندی بغداد در سال 1980 چاپ و منتشر شده است.

استفاده نکردن از منابع فارسی،ایراد و اشکال اصلی پژوهش خانم انعام است. او از منابع فارسی فقط از کتاب احمد کسروی در خصوص دوره شیخ خزعل بسیار کلی و اجمالی است،اذا می توان درک کرد که آنچه ایشان از کتاب کسروی نقل کرده تا چه اندازه ناقص است. به همین دلیل خانم انعام نتوانسته است روابط درونی شیخ خزعل با قبایل و طوایف عرب،روابط او با حکومت قاجار و همچنین روابط او با همجواران بختیاری و قشقایی را درک و تببین کند. بر همین قیاس وی نتوانسته ماهیت رضاخان را به خوبی شناسایی کند و از رابطه او با انگلیسی ها و نقش آنها در به قدرت رساندن وی تصویر درست و گویایی ارائه کند.

نگاه بسیار مثبت خانم انعام به شیخ خزعل،اشکال و ایراد دیگر کار وی است. این نگاه و دید مثبت سبب شده است تا او برخی از نقاط ضعف و اشکالات کار شیخ را نبیند و به طور کلی بر همه اقدامات او مُهر تأیید بزند.

5- کتاب تاریخ اهواز

آقای علی نعمة الحلو نیز مجموعه ای چهارجلدی را به خوزستان اختصاص داده است.[تاریخ الاهواز]. او این مجموعه را در دوکتاب دوجلدی گرد هم آورده و تاریخ خوزستان از دوره بنی کعب آل ناصر تا پایان دوره شیخ خزعل را مورد بررسی و پژوهش قرار داده است.

... تا قبل از انتشار کتاب مصطفی عبدالقادر التجار و در اوضاع و احوال دهه های گذشته و کمبود منابع،همه نگاه ها معطوف به اثر آقای علی نعمة الحلو بود.

6-شیخ خزعل و پادشاهی رضاخان 

شیخ خزعل و پادشاهی رضاخان عنوان کتابی است از گوردون واترفیلد که در آن خاطرات سرپرسی لورین وزیر مختار دولت انگلیس در ایران را جمع آوری و بازنویسی کرده است.

کتاب خاطرات سرپرسی لورین یا کتاب شیخ خزعل و پادشاهی رضاخان،چگونگی چرخش سیاست انگلیس درباره ی ایران را به تفصیل تشریح کرده است. در این کتاب نقش اصلی و محوری سرپرسی لورین در چرخش این سیاست و دگرگونی های آن به وضوح قابل رؤیت است. سرپرسی لورین به ما نشان می دهد چرا و چگونه انگلیسی ها رضاخان را نسبت به دیگران ترجیح داده و از او حمایت کردند. از این رو کتاب مزبور از نظر سندیت و اعتبار تاریخی، آگاهی های ارزشمندی به خواننده عرضه می کند.در حقیقت،نگارش تاریخ دوره بین سال های1897-1925خوزستان بدون مطالعه ی این کتاب و استفاده از اطلاعات ذی قیمت آن،عملی ناقص است.

معرفی مختصر کتاب های منتشره درباره این دوره از تاریخ معاصر -بخش اول

( از نوشتن اکثرپاورقی ها بدلیل رعایت ایجاز صرف نظر شده)

بخش اول

1-کتاب مصطفی عبدالقار النجّار.

از جمله پژوهش های ارزشمند در خصوص تاریخ خوزستان کتاب دکتر مصطفی عبدالقار النجار است. کتاب مزبور، عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد نویسنده در دانشگاه عین الشمس قاهره بوده که بعدها به صورت کتاب در آمد.

...روحیه علمی النجار،دقت و باریک بینی ایشان در تمامی مراحل پژوهش،دسترسی او به منابع و مآخذ معتبر عربی و انگلیسی از قبیل کتب،پایان نامه ها،مجلات،روزنامه ها و نسخ خطی سبب شده تا پژوهش وی از اعتبارو درجه علمی بالایی برخوردار باشد. از این رو به جرئت می توان گفت هرآنکه در صدد بررسی و تحقیق دوره بین سال های1897-1925میلادی است لارجم می باید کتاب مصطفی عبدالقار النجار را مطالعه کند و از نتیجه پژوهش های او بهره گیرد. بنا به نوشته های یکی از پژوهشگران،این کتاب از جهت اسلوب تحقیق و شیوه ی نگارش و استناد به منابع معتبر علمی بر کتاب های دیگر عربی درباره ی خوزستان برتری دارد.*

*نام کتاب یاد شده؛«التاریخ السیاسی لإمارة عربستان العربیه»است. "تاریخ سیاسی ولایت عربستان(خوزستان فعلی)عربی. آقای قیِّم نام این کتاب را در متن اثرش نیاورده است و به ذکرنام آن در پاورقی ها اکتفا کرده است. این کار شاید به دلیل دوری از تهمت های امنیتی احتمالی و حساسیت موجود درباره نام های بومی باشد !

2-کتاب تاریخ خوزستان(1878-1925)

کتاب تاریخ خوزستان1878-1925(دوره خاندان کعب و شیخ خزعل)،تألیف دکتر مصطفی انصاری،از جمله کتاب های ارزشمند و قابل اعتنا در خصوص تاریخ خوزستان است. کتاب مزبور از اواخر دوره حاج جابرخان تا پایان دوره شیخ خزعل را به عنوان محدوده ی پژوهش خود انتخاب کرده است. به نظر می رسد کتاب مزبور پایان نامه ی دکتری مصطفی انصاری بوده که بعدها به صورت کتاب درآمده و آقای محمد جواهرکلام آن را از انگلیسی به فارسی برگردانده است.

کتاب تاریخ خوزستان از چندمنظر قابل اعتنا و درخور اهتمام است.اول این که مؤلف کتاب،علاوه بر کتاب ها و مقالات منتشره،مدارک و اسناد وزارت امور خارجه ایران،آرشیوهای اداره اسناد عمومی وزارت امورخارجه انگلیس و همچنین آرشیو اداره جنگ آن وزارتخانه و همچنین سایر اسناد معتبر را مبنای پژوهش خویش قرار داده و آز آنها استفاده شایانی کرده است. دوم این که نویسنده سعی کرده حوادث و وقایع را آن طور که بوده روایت کند و هیج گاه حوادث را به میل و سلیقه خود تفسیر و تحلیل نکرده است.سوم این که کتاب علاوه بر ارائه اطلاعات و آگاهی های بسیار ارزشمند درباره دوره ی بنی کعب و شیخ خزعل، تصویر روشنی از روابط فی مابین قدرت های بین المللی به خواننده ارئه می دهد.ویژگی چهارم این اثر پرداختن به مسائل اقتصادی خوزستان و تشریح سازمان مالی آن است... .

3-کتاب ویلیام تئودر استرنک

آقای ویلیام تئودر استرنک نیز پایان نامه ی دکتری خویش را به بررسی نقش توسعه طلبانه ی استعمار بریتانیا در خوزستان اختصاص داده و پس از ارائه ی آن به دانشگاه اندیانای امریکا در سال 1977،پژوهش نزبور را در قالب کتابی به علاقمندان عرضه کرده است.

دکترعبدالحبار ناجی استاد دانشگاه بصره کتاب فوق را از انگلیسی به عربی ترجمه کرده . ... به رغم تلاش وافر آفای استرنک به منطور ارائه ی تصویری شفاف و گویا از نقش استعماری انگلیس در راهبری حوادث آن دوره، و به رغم ارزش علمی پژوهش ایشان،ملاحظاتی چند در خصوص کتاب مزبور قابل طرح هستند.

اولین و بارزترین ایراد وارده به کار آقای استرنک،عدم ارائه تصویری واقعی و درست از رضاشاه و ماهیت اوست. او به گونه ای از رضاخان سخن می گوید که گویی رهبری ملی است یا در نتیجه خیزش مردمی برسرکار آمده است. استرنک از این نکته ی اصلی و ساسای غافل بود که بدون برنامه ریزی و دخالت انگلیسی ها و بدون حمایت آنها،امکان به قدرت رسیدن رضاخان به هیچ وجه متصور نبود و او هیچ گاه نمی توانست شیخ خزعل را سرکوب کند. خطای استرنک آن چنان فاحش و آشکار است که مترجم فارسی کتاب نیز به آن پی برده و ناگزیر در پی نوشت های کتاب زبان به اعتراض می گشاید. ... .

...شایان ذکر است آقای صفاءالدین تبرائیان کتاب مزبور را به فارسی ترجمه کرده و موسسه تاریخ معاصر ایران با نام حکومت شیخ خزعل بن جابر و سرکوب شیخ نشین خوزستان،بررسی عملکرد امپریالیسم بریتانیا در جنوب غربی ایران1276-1304،1897-1925م چاپ و منتشر کرده است. در خصوص کتاب مزبور و ترجمه آقای تبرائیان ذکر این نکته الزامی است که در مطابقت ترجمه ی برخی متون فارسی با ترجمه ی عربی کتاب،اشتباهات و لغزش هایی دیده می شود. همچنین در ترجمه ی اماکن و نام های جغرافیایی،شرط امانت رعایت نشده است و برخی نام های کتاب در ترجمه تغییر یافته اند.

کتاب های تالیف شده [مرتبط با شیخ خزعل و حکومت اش]

کتاب های تالیف شده [مرتبط با شیخ خزعل و حکومت اش]

«...دوره ی بین سال های 1897-1925 بحث انگیزترین و حساس ترین دوره ی تاریخ این خطه[خوزستان] است. علاوه بر نزدیکی و معاصر بودن این دوره،وقوع حوادث مهم و سرنوشت ساز در عرصه ی جهانی و منطقه ای نیز اهمیت دوره ی مزبور را بیش از پیش کرده است؛ حوادث و رویدادهایی که برخی از آنها نقطه عطف تاریخ هستند و مسیر حرکت تاریخ بشری را تحت تأثیر قرار داده اند.

رخدادهای مزبور را می توان به طور خلاصه این چنین طبقه بندی کرد:

1-وقوع انقلاب مشروطه در سال 1285(1906هـ .ش)

2-کشف اولین چاه نفتی خاورمیانه در سال 1908،

3-شعله‏ ور شدن آتش جنگ جهانی اول در سال 1914

4-اضمحلال و فروپاشی امپراتوری عثمانی‏، روی کار آمدن بلشویک‏ها و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی در سال 1917

5-سقوط خاندان قاجار و برآمدن رضاخان

با توجه به وجود حوادث مهم و سرنوشت ساز در مقطع فوق،کتاب ها و نوشته های دوره مزبور بسیار بیش از دوره های ماقبل آن است. شاید برخی علت وفور منابع این دوره را گسترش علم و به موازات آن گسترش کتابت و تحریر حوادث و وقایع یومیه بدانند. شاید هم برخی دیگر علت این امر را حضور فرنگیان و به ویژه انگلیسی ها و به جا ماندن سفرنامه ها و خاطرات از آنها قلمداد کنند. اما علی رغم تأثیر دو عامل فوق در افزایش و وفور منابع و مآخذ پژوهش های مربوط به این دوره،قدر مسلم علت عنایت و توجه پژوهشگران و تاریخ نویسان و همچنین علاقه و میل خوانندگان به حوادث دوره ی مزبور همانان حدوث و رخدادهای سرنوشت ساز فوق در آن مقطع و معاصر بدون آنهاست... .» ص11-12

مقدمه کتاب فراز و فرود شیخ خزعل

از مقدمه کتاب فراز و فرود شیخ خزعل:

مقدمه:

«از آنجا که دوره بین سال های1897-1925 به دلیل معاصر بودن و همچنین به دلیل وقوع رویدادها و اتفاقات سرنوشت ساز، بحث انگیزترین و حساس ترین دوره تاریخ این خطه[خوزستان] است، لذا علاقمندی و تمایل خوانندگان برای آشنایی بیشتر و فهم صحیح حوادث آن دوره و تبیین رویدادها و زوایای پیچیده و نهان آن دوچندان است. 

از طرف دیگر،هرچندکه کتاب ها،مقاله ها و پایان نامه های دانشگاهی چندی در این خصوص به زبان های عربی،فارسی و انگلیسی منتشر شده است،و برخی از این تألیفات از درجه ی علمی بالایی برخورداند، با وجود این به دلیل جامع نبودن بسیاری از این کتاب ها، افراط و تفریط های صورت گرفته و حب و بغض های برخی مؤلفان،کماکان زمینه ی پژوهشی همه جانبه و به دور از هرگونه پیشداوری و غرض ورزی جهت شناخت بهتر حوادث آن دوره وجود دارد؛ خاصه آنکه انتشار اسناد وزارت امور خارجه انگلیس سبب شد تا در اظهارنظرها و تحلیل ها دقت و تأمل بیشتری شود و در بررسی حوادث و تجزیه و تحلیل رویدادها به استناد سند و مدرک سخن گفته شود و از کلی گویی و حدسیات و عامی نگری برحذر باشیم.»

«در دوره ی رضاخان و پس از آن در دوره ی پسرش دستگاه حاکمه و تشکیلات امنیتی آنها چنان وضعی را پیش آورده بودند که ذکر نام «شیخ خزعل» جرم محسوب می شد. از این رو خودسانسوری در میان مردم حاکم شد و احدی جرئت نمی کرد درباره ی شیخ و تاریخ او سخن گوید. به همین منوال در آن برهه هیچ گونه پژوهشی در این خصوص انجام نشد و حقایق و واقعیت های آن دوره نه تنها برای مردم عادی بلکه حتی برای اهل علم و مطالعه پوشیده ماند.»

دربارۀ کتاب فراز و و فرود شیخ خزعل؛جواد لگریان

دربارۀ کتاب فرازو و فرود شیخ خزعل

سایت انتخاب ؛ جواد لگزیان:

«شیخ خزعل» نمونه‌ای تمام‌ قد از یک پادشاه شرقی هزارویک‌شبی است که در حال گوش سپردن به نوای موسیقی و تماشای رقصی زیبا، دلخوش به شمردن سکه‌های بی‌شمار خویش است و همزمان به سلطنت سرزمینی بزرگ‌تر با سکه‌هایی بیشتر چشم دوخته است. شیخ خزعل با پشتوانه ثروت افسانه‌ای خود به‌عنوان بزرگ‌ترین مالک خوزستان و وابستگی‌اش به قبیله‌ای قدرتمند در زمانه‌ای پرآشوب سعی در ایجاد حکومتی شبه‌مستقل در جنوب ایران برای خودش داشت اما امواج پرتلاطم سال‌های پرحادثه ‏1925-1897 کشتی تفریحی او را به زیر کشید.

«فراز و فرود شیخ خزعل» روایتی ثانیه‌به‌ثانیه از سال‌های پرحادثه ‏1925-1897 خوزستان را ارایه داده است. «عبدالنبی قیم» با مطالعه دقیق اسناد و کتاب‌های بسیاری کوشیده است تصویری دقیق از اوضاع اقتصادی و اجتماعی خوزستان این سال‌ها را ارایه دهد. به این‌ترتیب ما روایت روی کارآمدن این اعجوبه قبیله‌ای را مرور خواهیم کرد که با مرگ پدر و به قتل رساندن برادر بزرگ‌تر به سوی قدرت، خیز برمی‌دارد و در اندیشه نشستن بر اریکه سلطنت عراق است.

وقوع انقلاب مشروطه در سال 1285 (1906هـ .ش)، کشف اولین چاه نفتی خاورمیانه در سال 1908، شعله ‏ور شدن آتش جنگ جهانی اول در سال 1914، اضمحلال و فروپاشی امپراتوری عثمانی‏، روی کار آمدن بلشویک‏ها و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی در سال 1917و سقوط خاندان قاجار و برآمدن رضاخان اتفاقات مهمی است که در دوره حکومت شیخ خزعل روی می‌دهد اما او پس از به دست گرفتن زمام امور آنچنان زیرکانه و حساب‏شده عمل می‌کند که گاهی ‏وقت‏ها انگلیسی‏ها را مامور می‏کند تا از طرف او با مقامات دولت قاجار مذاکره کرده و به‌‏جای وی چانه ‏زنی کنند:

شیخ خزعل در تابستان 1921، «پیل» کنسول‏ بریتانیا در اهواز را مامور کرد تا با «قوام‏ السلطنه» نخست‏ وزیر درباره مالیات ‏معوقه مذاکره کند و قوام‏ السلطنه را به قبول نظر شیخ متقاعد سازد.

شیوه سلوک شیخ خزعل در این کتاب کاملا تشریح شده است که چگونه او پس از کنار زدن برادر در کاخ «فیلیه» به نوای گروه موزیک اختصاصی خود گوش می‌سپرد و با هدایا، خرده‌گیران را به صف دوستان پیوند می‌زد. او در قصر خود را هم روی فرقه‌های سختگیر و هم روی رقاصه‌ها و بت‌پرستان هندی باز گذاشته بود تا از هرکدام در فرصت خود سود برد:

افتتاح لژ فراماسونری با کمک و مساعدت او بود و خزانه او روی خوانندگان زن یا رقاصه‌ها باز بود، همچنان که این خزانه روی‏ نیکوکاران و صالحان فرقه‌های مختلف باز بود... . یکی از روش‌های شیخ خزعل این بود که کسی را از نزدیکان خویش با پول‌های گزاف به‏ تهران فرستاد و او را نگهبان دربار کرد که از هر پیشامدی استفاده کند و او با میرزاعلی‌اصغرخان اتابک و دیگر درباریان دوستی ‏می‏‌کرد و همیشه دل‏های آنان را با پیشکشی و پول می‏جست. نتیجه این‏ تدبیرها بود که حکومت او در محمره و فلاحیه از حکومت خوزستان جدا و یکسره با تهران سروکار داشت. گویا اتابک همیشه هوادار شیخ بود و بر پیشرفت کار او می‏کوشید، نیز شیخ دختر نظام‏ السلطنه را گرفته بود که این زمان یکی از نزدیکان شاه بود. همچنان دختر برادر شاهزاده عبدالحمید عین ‏الدوله را به زنی داشت که از درباریان بسیار بزرگ بود. در سایه همراهی اینان کار شیخ روزبه‌روز بالا می‏گرفت تا آنجا که به جای معزالسلطنه، لقب سردار اقدس، به او دادند و از درجه امیر تومانی به رتبه امیر نویانی بالایش بردند. علاوه بر آن به او القاب ‏نصرت ‏الملک و سردار ارفع نیز داده بودند.

و اما در دیوان شیخ خزعل: شیخ خزعل در اداره‏ امور ایالت و ترسیم خطوط اصلی سیاست خویش‏ همانند حکام و پادشاهان آن دوره تصمیم ‏گیرنده نهایی بود و همه مسایل ‏به او ختم می‌شد. به نظر می‌رسد بزرگان قبیله محیسن و حتی بزرگان خاندان آل‌بوکاسب‏ هیچ‌گونه نقشی در تصمیم‏ گیری یا اداره امور نداشتند. برکناری شیخ کاسب ‏پسر ارشد خویش از ولیعهدی و گماردن فرزند دوم خود شیخ عبدالحمید به ‏جای او نشان از قدرت شیخ خزعل دارد... نحوه اداره امور و ساماندهی کارها در دستگاه او همانند تمامی حکام و سلاطین مشرق‌زمین در آن دوره به شکل سنتی بود و از اداره امور به شکل ‏نوین و مدرن خبری نبود.

منافع تجاری روابط شیخ خزعل را شکل می‌داد آنگونه که در پژوهش قیم آمده است: شیخ خزعل حکومت مرکزی را کاملا متقاعد کرده بود که نبودش مساوی اخلال در تجارت و رکود آن است و همزمان با انگلیسی‌ها تجارت می‌کرد، با روس‌ها مذاکره و با آلمان‌ها مراوده داشت و در پس پرده هم با اقدامات محرمانه کار خود را در تعارض با منافع بقیه پیش می‌برد... و البته هرچند ارتباط عالی او با دولت فخیمه انگلیس زبانزد خاص و عام است اما در این کتاب خاطرنشان شده است که انگلیسی‌ها همواره مواظب او بودند تا مانع افزایش قدرتش شوند تا آنجا که هرچند به نیروی مسلحی برای امنیت مناطق نفتی نیاز مبرم داشتند حاضر به تسلیح شیخ خزعل نبودند.

رویارویی رضاخان و شیخ خزعل و سیر این رویارویی، از خواندنی‌ترین فصل‌های کتاب است. در این قسمت‌ها هم می‌بینیم که شیخ خزعل چگونه از قدرت منطقه‌ای خود و در خطربودن منافع نفتی بریتانیا برای بقا سود می‌جوید اما در نهایت این منافع انگلیسی بود که شیخ خزعل را سوار بر کشتی‌اش به رضاخان تسلیم کرد و مرگی سیاه را برایش رقم زد. به این‌ترتیب حکومت 28ساله شیخ خزعل که از ژوئن 1897 آغاز شده‏ بود و روزبه‌روز بر قدرت و شوکت آن افزوده می‌شد، در دسامبر 1924 به ‏پایان رسید.

سرنوشت سیاه شیخ خزعل در کتاب با این جملات، پایان‌بندی شده است: بعدها رضاخان ضمن اذعان به ‏سرسپردگی خود به انگلیس، به آنها خرده می‏گیرد که چگونه انگلیسی‏ها به‏ هنگامی که آلت ‌دست بهتری پیدا کردند به‏ راحتی و بدون توجه به خدمات و دستاوردهای دوستانشان آنان را به فراموشی سپاردند... در صفحات قبل‌تر مرور کرده‌ایم که رضاخان نه‌تنها مخالفان خود را از تیغ گذراند، بلکه حتی آنهایی ‏که در تحکیم پایه‌های حکومت او نقش بسزایی داشتند و در مقاطعی او را یار و یاور بودند نیز از گزند او و از تیغ او درامان نبودند. سپهدار، چاره‏ ای جز خودکشی نیافت، احمد قوام به اروپا گریخت، مصدق سیاست را کنار گذاشت، سمیتقو و آخرین ایلخان قشقایی در شرایط مشکوکی جان باختند. تیمورتاش‏ وزیر دربار کشته شد، فیروز فرمانفرما یاور و دست ‏راست رضاخان خفه شد، سردار اسعد بختیاری به ‏رغم کمک‏های ‏ارزشمندش به رضاخان و تصدی مقام وزارت جنگ و بعد وزارت پست و تلگراف و تلفن در زندان کشته شد، عبدالحسین دیبا معاون نخست‏ وزیر نیز سرنوشتی بهتر از تیمورتاش و نصرت الدوله فیروز و شیخ خزعل در انتظارش ‏نبود. و البته رضاخان هم به کوزه منافع دولت فخیمه واریز شد.»

معمای یک نافرمانی

معرفی مختصر خزعل در روزنامه ایران ( شماره 6277 به تاریخ 14/5/95، صفحه 24صفحه آخر) 

معمای یک نافرمانی

هشتاد سال پس از مرگ «شیخ خزعل»

نویسنده: عبدالنبی قیّم*

امروز سالگرد درگذشت شیخ خزعل است. فردی که از سال 1897 میلادی، بعد از مرگ برادرش، شیخ مزعل بر اریکه قدرت نشست و بواسطه عوامل مختلفی روزبه روز بر قدرت و سیطره وی در منطقه جنوب کشور بویژه در خوزستان افزوده شد. مقرحکومت او در شهر محمره (خرمشهر فعلی) قرار داشت. خزعل زمانی به قدرت رسید که شرایط کشور و حتی منطقه تاثیر بسیاری در افزایش اثرگذاری وی داشتند و او به بهترین وجه از این شرایط و اوضاع و احوال به نفع خود بهره گرفت.از یک سو انگلیسی ها که طمع کرده بودند تا جا پای خود را در ایران و منطقه محکم تر کنند و از طرفی حکومت قاجار هم در شرایطی بود که روز به روز به سوی ضعف و اضمحلال گام برمی داشت. هر دو این شرایط تاثیر بسزایی در افزایش قدرت وی داشتند. حتی می توان گفت که وی به نحوی در کشورهای حاشیه خلیج فارس همچون کویت هم اثرگذار بود آنچنان که از او به عنوان شیخ المشایخ یاد می کردند و روابط نزدیکی هم با او داشتند. شیخ خزعل حتی گاهی اوقات درباریان قاجار را هم تطمیع می کرد تا در مواقع لزوم از او حمایت کنند. بنابراین با درایتی که از آن برخوردار بود توانست هر دو گروه را موافق خود سازد.

در سال 1921 که رضاخان میرپنج، با برنامه ریزی انگلیسی ها به قدرت رسید؛ بلافاصله قلع و قمع مخالفان کوچک و بزرگ خود از جمله میرزا کوچک خان جنگلی را آغاز کرد. با وجود این بواسطه قدرت شیخ خزعل نزدیک به 4 سال زمان صرف شد تا رضاخان با سازماندهی ارتشی نیرومند بواسطه همراهی و طرح ریزی انگلیسی ها قادر به کنار گذاشتن وی از اریکه قدرت شود.

بواسطه قدرت خزعل، رضاشاه نتوانست همان زمان جان وی را بگیرد و نزدیک به

11 سال بعد از خلع وی از قدرت در شرایطی که او در تهران در کاخ فخرالسلطنه همسر خود و دختر نظام السلطنه مافی روزگار می گذراند، او را در قالب حادثه ای مشکوک و مخفیانه به قتل رساند. 

شیخ خزعل برخلاف رابطه خوبی که با حکومت قاجار برقرار کرده بود نتوانست با رضا شاه هم رابطه ای برقرار کند چراکه روی کار آوردن رضاخان توسط انگلیسی ها برای ایجاد یک دیکتاتوری نظامی بود که لاجرم با قدرت و سطوت در تضاد بود.

در ارتباط با میزان اثر گذاری شیخ خزعل، او توانست تمام قبایل عرب خوزستان را تحت سلطه خود درآورده و متحد سازد. او قبایل بسیاری را با خود همراه کرده بود که قبایل قشقایی، پشت کوه و بختیاری هم از آن جمله بودند. همان گونه که اشاره شد با حاکمان کشورهای عربی اطراف ایران همچون امیر کویت و پدر حکام فعلی عربستان هم رابطه خوبی داشت؛ آنچنان که مدتی هم نامزد پادشاهی کشور عراق شد.

*نویسنده کتاب «فراز و فرود شیخ خزعل»